ରମେଶ ପ୍ରସାଦ ମହାପାତ୍ର (୧ ଅକ୍ଟୋବର ୧୯୩୯ – ୧୪ ଜାନୁଆରୀ ୧୯୮୯) ଜଣେ ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ୱବିଦ୍ ଓ ଓଡ଼ିଶା ଅଧ୍ୟୟନର ଗବେଷକ ଥିଲେ । ଓଡ଼ିଶା ରାଜ୍ୟ ସଂଗ୍ରହାଳୟର ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ୱ ବିଭାଗରେ ସନ ୧୯୬୩ରୁ ୧୯୮୯ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ସେ କ୍ୟୁରେଟର ଥିଲେ । ସେହି ସମୟରେ ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ୱ କ୍ଷେତ୍ର, କଳା ଇତିହାସ, ଧର୍ମ ଓ ଓଡ଼ିଶା ସଂସ୍କୃତିର ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦିଗମାନଙ୍କ ଉପରେ ଐତିହାସିକ ଗବେଷଣା କରି ଅନେକ ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଅବଦାନ ଦେଇଥିଲେ ।
ପ୍ରାକ୍ ଜୀବନ ଓ ଶିକ୍ଷା
ରମେଶ ପ୍ରସାଦ ଜଣେ କୂଳୀନ ବ୍ରାହ୍ମଣ ପରିବାରରେ ଜନ୍ମ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ଯାହାର ଢେଙ୍କାନାଳ ରାଜ ପରିବାର ସାଥୀରେ ସମ୍ପର୍କ ଥିଲା ଓ ଏହି ସମ୍ପର୍କ ତାଙ୍କୁ ଓଡ଼ିଶାର ସାମରିକ ଇତିହାସ ଲେଖିବାରେ ବହୁତ ସାହାଯ୍ୟ କରିଥିଲା ।[୧] ତତ୍କାଳୀନ ଜମିଦାର ସୀତାନାଥ ପରମଗୁରୁ ଓ ମୋତି ଦେବୀଙ୍କ ଗର୍ଭରୁ ସେ ଜନ୍ମ ହୋଇଥିଲେ ଓ କୁସୁମ ମହାପାତ୍ରଙ୍କୁ ବିବାହ କରିଥିଲେ ।
କଟକରେ ଥିବା ରେଭେନ୍ସା ମହାବିଦ୍ୟାଳୟରୁ ସେ ଇତିହାସ ବିଷୟରେ ସ୍ନାତକୋତ୍ତର ଶିକ୍ଷା ହାସଲ କରିବା ପରେ ଦିଲ୍ଲୀରେ ଅବସ୍ଥିତ ଭାରତୀୟ ପ୍ରତ୍ନତତ୍ତ୍ଵ ସର୍ବେକ୍ଷଣର ଦିଲ୍ଲୀ ସ୍କୁଲ ଅଫ ଆର୍କିଓଲୋଜିର ଡିପ୍ଲୋମା ପାଇଥିଲେ । ସେ ଉଦୟଗିରି ଓ ଖଣ୍ଡଗିରି ଗୁମ୍ଫା ଉପରେ ଅନୁଶୀଳନ କରି ସନ ୧୯୭୬ରେ ଉତ୍କଳ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟରୁ ପିଏଚଡି ଲାଭ କରିଥିଲେ । କଳିଙ୍ଗସମ୍ରାଟ ଖାରବେଳଙ୍କ ସମୟରେ ଉଦୟଗିରି ଓ ଖଣ୍ଡଗିରି ଯମଜ ଗୁମ୍ପାଦ୍ୱୟର ଭାରତୀୟ କଳା ଓ ସ୍ଥାପତ୍ୟ ଉପରେ ପ୍ରାଧାନ୍ୟ ଉପରେ ସେ ତାଙ୍କର ସନ୍ଦର୍ଭରେ (ଥେସିସ୍)[୨] ଆଲୋକପାତ କରିଥିଲେ । ଏହି ଗୁମ୍ପାଗୁଡ଼ିକ ଭାରତୀୟ ଜୈନ ସ୍ଥାପତ୍ୟର ଅୟମାରମ୍ଭ ଥିଲା । ଓଡ଼ିଶାରେ ଜୈନ ସ୍ମାରକ[୩] ସନ୍ଦର୍ଭ ଲେଖି ସେ ୧୯୭୯ରେ ଉତ୍କଳ ବିଶ୍ୱବିଦ୍ୟାଳୟରୁ ଡି ଲିଟ ପାଇଥିଲେ ।
ଐତିହାସିକ ଗବେଷଣାପ୍ରତି ଏନ. କେ. ସାହୁ ତାଙ୍କୁ ଆକର୍ଷିତ କରିଥିଲେ ଯାହାଙ୍କ ସହିତ ସେ ୧୯୬୨ରେ କାମ କରିଥିଲେ । (Utkal University History of Orissa, vol I, 1964, preface).[୪] ଓଡ଼ିଶା ରାଜ୍ୟ ସଂଗ୍ରହାଳୟରେ କ୍ୟୁରେଟର ଭାବରେ ଯୋଗଦାନ କଲାପରେ ସେ ଫିଲ୍ଡ ଆର୍କିଓଲୋଜି ଓ ଓଡ଼ିଶାର କଳା ବିଷୟରେ କୃଷ୍ଣଚନ୍ଦ୍ର ପାଣିଗ୍ରାହୀଙ୍କ ତତ୍ତ୍ୱାବଧାନରେ ଗବେଷଣା ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ।
ମହାପାତ୍ରଙ୍କ ପ୍ରସଙ୍ଗ ସୂଚନା ବହି ଆର୍କିଓଲୋଜି ଇନ ଓଡ଼ିଶା[୫] ଦୁଇ ଖଣ୍ଡରେ ଛାପା ହୋଇଥିବା ବହିରେ ଓଡ଼ିଶାର ତେର ଜିଲ୍ଲାର ପ୍ରାଗ୍ଐତିହାସିକ ଓ ଐତିହାସିକ ଆର୍କିଓଲୋଜି ବିଷୟରେ ବିଷଦ ବିବରଣୀ ଲିପିବଦ୍ଧ ହୋଇଅଛି । ତାଙ୍କଦ୍ୱାରା ସଂଗୃହିତ କଳା ସମ୍ପତ୍ତି, ପୁରାକାଳର କଳାକୃତି ଓ ପ୍ରତ୍ନତଅତ୍ତ୍ୱିକ କଳାକୃତି ସଂଗୃହିତ ହୋଇ ଓଡ଼ିଶା ରାଜ୍ୟ ସଂଗ୍ରହାଳୟରେ ସଂଗୃହିତ ହୋଇ ରହିଛି ।[୫]
ଦେଶ ବିଦେଶରେ ଅନେକ କିମିଟିର ସଭ୍ୟ ଥିଲେ । ଓଡ଼ିଶା ଲଳିତ କଳା ଏକାଡେମୀର ସଭ୍ୟ ଥିଲେ ।
ବହି
ତାଙ୍କଦ୍ୱାରା ଲିଖିତ ବହିମାନଙ୍କ ତାଲିକା:-
- Mohapatra, R. P. (୧୯୮୧). Udayagiri and Khandagiri Caves. Delhi, India: D.K. Publications. pp. xxii+୨୭୦. OCLC ୮୦୬୯୬୪୦.
- Mohapatra, R. P. (୧୯୮୪). Jaina monuments of Orissa. New Delhi, India: D.K. Publications. pp. xviii+୨୫୪. OCLC ୧୧୬୪୫୫୫୯. [୬]
- Mohapatra, R. P. (୧୯୮୬). Military History of Orissa. New Delhi, India: Cosmo Publications. pp. xii+୩୩୬. OCLC ୧୮୬୯୪୫୮୩.
- Mohapatra, R. P. (୧୯୮୬). Archaeology in Orissa (Sites and Monuments). New Delhi, India: B. R. Publishing Corp. ISBN ୯୭୮-୮୧-୭୦୧୮-୩୪୮-୮.
- Mohapatra, R. P. (୧୯୯୨). Fashion Styles of Ancient India. New Delhi, India: B. R. Publishing Corp. ISBN ୮୧-୭୦୧୮-୭୨୩-୦.
- Mohapatra, R. P. (୧୯୮୯). Temple Legends of Orissa. Bubaneswar: Orissa Sahitya Academy. pp. vii+୧୦୪. OCLC ୨୯୮୫୯୪୫୫.
- Mohapatra, R. P. (୧୯୯୧). Decorative art of Parasuramesvar Temple. Bubaneswar: Orissa State Museum. OCLC ୨୯୩୩୫୪୭୯.
- Mohapatra, R. P.; Donaldson T. E. (୧୯୯୮). Ornaments of Orissa. Delhi, India: B. R. Publishing Corp. pp. xv+୩୨୬. ISBN ୯୭୮-୮୧-୭୬୪୬-୦୩୧-୬.
ବଛା ବିଷୟ
| Serial No. | Article Name | Published On(Source) |
|---|---|---|
| 1 | Griddles as depicted in temple sculpture of Bhubaneswar | O.H.R.J, Vol. XII/1 |
| 2 | Two Patta Paintings of Jagannath in Orissa State Museum | O.H.R.J, Vol. XIII/4 |
| 3 | Names of the Caves of Udayagiri and Khandagiri | O.H.R.J, Vol. XXII/3&4 |
| 4 | Winged and Enigmatic animal figures in Udayagiri caves of Orissa | O.H.R.J, Vol. XXIII/1-4 |
| 5 | Position of Women as depicted in the early sculptures of Udayagiri and Khandagiri | O.H.R.J, Vol. XXIV,XXv and XXVI |
| 6 | Tradition in Architecture | Art Tradition of Orissa, Orissa Sahitya Academy, Bhubaneswar, 1982 |
| 7 | Krishna Theme in Orissan sculpture | O.H.R.J, Vol. XXXI No. 2,3,4 |
| 8 | Folk elements of Udayagiri and Khandagiri Caves in Orissa | International Seminar on Folk Culture, 1978, Edited by Prof. K. S. Behera etc. |
| 9 | Tirthankar and Sasanadevis of Khandagiri Caves | In proceedings of International Seminar on Buddhism and Jainaism |
| 10 | Architecture of Jaina religion shrines of Orissa | Bharati, Prof. R. C. Majumdar Volume, Dept. of Ancient Indian History and Culture, Banaras Hindu University, Banaras |
| 11 | Problem of Kalinga Jina | in Krishna Pratibha, Commemoration volume for Dr. K. C. Panigrahi, Edited by Dr. H. C. Das etc. |
